Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Ciekawe szczegóły
Lata budowy
1743 - 1760
Założyciel
Mykoła Potocki
Architekt
Bernarda Meretina
Rzeźbiarz
Johanna-Georga Pinzela
Ustanowienie
Wśród wielu arcydzieł architektury regionu karpackiego, Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Horodence jest bez wątpienia najpiękniejszą i najwspanialszą świątynią regionu, dumą Pokucia.
Historycy sztuki uważają ją za jedną z najwybitniejszych budowli późnobarokowych w Europie Środkowej. Jak wynika z aktu erekcyjnego z dnia 22 sierpnia 1743 r., na koszt hr. Kaniwskiego w swoim „dziedzicznym mieście Horodenka”. Dochody ze wsi Horodnica, Potoczyszcza, Słobidka, Łuka, Niezwysk, Gierasimowa, w tym: „...pola, grunty orne, łąki, pola, pastwiska, wybiegi, łąki, pola siana, lasy, nieużytki, zarośla, rzeki, młyny” poszli na budowę świątyni. , zajazdy, browary, dziedzińce, domy, transport nad Dniestrem, objęty ruchem ciężkim i pieszym, ich robotyka, czynsze, daniny i dziesięciny.
W 1757 r. fundację zatwierdzili arcybiskupi lwowscy Wacław Sierakowski i Mykoła Wyżycki.
Na uwagę zasługuje niezwykła postać fundatora świątyni. Mykoła Potocki to przedstawiciel jednego z najpotężniejszych i najbogatszych rodów magnackich ówczesnej Rzeczypospolitej, znany z budowania na swoich ogromnych majątkach licznych kościołów, zarówno rzymskokatolickich, jak i greckokatolickich. Stał się postacią legendarną zarówno dla współczesnych, jak i przyszłych pokoleń.
W młodości Mikołaj Potocki studiował we lwowskim kolegium jezuickim, dobrze znał historię i literaturę, tłumaczył traktaty z łaciny. Po śmierci ojca Stefana Potockiego odziedziczył duże majątki. Posiadał własną armię dworską, w której wielu szlachciców służbę uważało za zaszczyt. Zaniedbał karierę państwową.
Hrabia był zagorzałym zwolennikiem „wolności szlacheckiej” (a właściwie anarchii), jednym z czołowych uczestników konfederacji barskiej 1768 r. – opozycji części magnatów i szlachty przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi. Starzec z Kaniowa prowadził rozwiązłe, pełne przygód życie, często karcił swoich szlachetnych sąsiadów, nie stronił od odurzających drinków i towarzystwa kobiet. Miał dziwny zwyczaj przebierania się w łachmany starca i chodzenia na obrzeża Buczacza do rzeźb Matki Boskiej i czeskiego świętego Jana Nepomucena. Takie wędrówki kończyły się zazwyczaj różnymi przygodami, obrośniętymi legendami i anegdotami.
Ze swoich dużych majątków Mykoła Potocki najbardziej kochał Buczacza i Horodenkę i włożył wiele wysiłku w ich rozwój i rozwój.
Dzięki Potockiemu w Horodence zbudowano majestatyczny kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, rozbudowano kościół ormiański i wydano działkę pod budowę Wielkiej Synagogi do społeczności żydowskiej. W tym samym czasie w głębokiej dolinie potoku Jamhorów zbudowano z kamienia trójłukowy most (stąd jego nazwa - „Trzy Mosty”). Most ten stał się swoistym symbolem Horodenki.
Dzięki idei budowy majestatycznej świątyni w Horodence do Galicji, na zaproszenie patrona Potockiego, przybył wybitny architekt Bernard Meretyn, który nieco później zbudował katedrę św. Jury we Lwowie, ratusz, Cerkiew Wniebowzięcia NMP i Cerkiew Wstawiennicza w Buczaczu, Cerkiew Wniebowzięcia w Horodence, cerkiew w Godowicy na obwodzie lwowskim, kilka kamienic na placu Rynok we Lwowie. Razem z Meretinem w Horodence pracował jego uczeń Petro Polejowski.
Już później, w latach 70. XVIII w., doradzając przy budowie Soboru Zaśnięcia Ławry Poczajowskiej, ten ostatni zalecał przykrycie kaplic bocznych „sklepieniem owalnym, jak w Horodence i innych nowych budynkach”.
Na zaproszenie Mikołaja Potockiego do „fabryki budowlanej” w Gorodenkiwie przybyli murarze ze Lwowa, którzy mieli organizować prace. Historia zachowała nazwiska niektórych rzemieślników, którzy wznieśli zespół architektoniczny w Horodence: Iwana i Andrija Oronowiczów, Iwana Zelinskiego, Wojciecha Sputowskiego, Martyna Krupskiego, Andrii Godebskiego, Szymona Piszczaka, Matwija Kawuły, Hrystofora Dumycha, Josifa Haliuszkewycza.
Budowę kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Horodence ukończono w 1760 roku, już po śmierci architekta, jednocześnie 2 lipca dokonano jego konsekracji.
Świątynię zbudowano w najlepszych tradycjach bawarsko-austriacko-czeskiej i włoskiej szkoły architektonicznej. Należy do najpiękniejszych budowli późnego baroku na Ukrainie i prawdopodobnie w Europie Środkowej.
Podczas budowy świątyni (jak również podczas kolejnych budowli) Bernard Meretin współpracował z utalentowanym i tajemniczym rzeźbiarzem, którego twórczość jest zjawiskiem nie mającym odpowiednika w sztuce europejskiej – Johannem-Georgiem Pinzelem, Niemcem z pochodzenia, autorem arcydzieł barokowego plastiku, które charakteryzują się niezwykłym patosem i wyrazistością.
O rzeźbiarzu prawie nic nie wiadomo, jego nazwiska nie ma na listach ówczesnych artystów europejskich. Wiemy tylko, że Pinzel poślubił wdowę Marianę Keitovą w Buczaczu i żył na świecie niewiele ponad trzydzieści lat, udało mu się stworzyć wiele niezrównanych arcydzieł rzeźbiarskich.
Dzięki udanej współpracy Johanna Pinzla z architektem Bernardem Meretinem budynki tego ostatniego w pełni manifestowały syntezę dwóch sztuk – architektury i rzeźby.
Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny ozdobiony został pięcioma ołtarzami i około trzydziestoma rzeźbami wybitnego artysty.
Kolosalne rzeźby ołtarza głównego były największymi Pinzelami, jakie kiedykolwiek wykonano, osiągając wysokość ponad dwóch metrów. W dolnej kondygnacji umieszczono figury świętych Józefa, Anny, Elżbiety i Jakima. Dwaj duzi aniołowie przykucnęli na szczytach dwóch kolumn, a dwa mniejsze trzymały kapitele bez kolumn zawieszonych w powietrzu. W lewej nawie bocznej znajdował się ołtarz Trójcy Przenajświętszej z płaskorzeźbą Zbawiciela, kompozycją rzeźbiarską „Ofiara” i figurą proroka oraz ołtarz św. Jana Nepomucena z alegorycznymi postaciami kobiecymi. W prawej nawie bocznej znajdował się ołtarz z rzeźbami św. Wincentego i Św. Rokha, a pod oknem Ukrzyżowanie z Matką Bożą i św. Jan Ekskluzywną ambonę zwieńczyła rzeźba „Wysłanie Apostołów przez Chrystusa”, ozdobiona płaskorzeźbą „Jezus w Świątyni Jerozolimskiej” oraz postaciami czterech ewangelistów.
Według opisu administratora Stanisława Wilčka, sporządzonego w latach 80. XVIII w., wieże pomalowano na czerwono i pokryto białą blachą, a nawę główną pokryto gontem. Nad wieżami na miedzianych kulach wznosiły się żelazne, złocone pięcioramienne krzyże „Pyjawa” – herb rodowy Potockich. Na frontonie namalowano wizerunek Matki Boskiej. W najważniejsze święta na balkonie nad wejściem grała orkiestra. Dębowe drzwi wejściowe również zostały pomalowane na czerwono. Na wieżach wisiało pięć dzwonów o wadze 600, 418, 218, 30 i 24 funtów. W chórach znajdowały się duże organy dwusekcyjne, szacowane ustawą z dnia 3 czerwca 1784 r. na 750 florenów.
Oprócz ołtarza głównego, bogato zdobionego rzeźbami i rzeźbami wykonanymi ze złoconego drewna, znajdowały się cztery ołtarze boczne. W ołtarzu głównym, jak podano w opisie, wyróżniały się dwie duże rzeźby – Aarona i Melchizedeka, których jednak nie ma już na zdjęciach z początku XX wieku. Być może zaginęły podczas pożarów i przebudów w XIX wieku.
Fasada kościoła jest wypukła, a lekko pochylone na boki wieże dodają jej większej objętości. Pomieszczenie jest bardzo jasne, w dolnej części znajduje się 21 okien z mocnymi żelaznymi kratami i 16 owalnych okien w górnej kondygnacji. Szczególnego uroku budynkowi dodają wykwintne detale architektoniczne wykonane z ciosanego kamienia: kapitele korynckie, stolarki drzwiowe i okienne, balustrady balkonów i wystające między kondygnacjami okapy. Od wewnątrz ściany świątyni ozdobiono drewnianymi, złoconymi kapitelami porządku korynckiego. Chóry zaprojektowano w formie licznych balkonów. W drugiej kondygnacji, po obu stronach nawy głównej, znajdują się dwie duże kaplice – oratoria. W zakrystii zachował się fresk namalowany przez nieznanego artystę w latach 80. XVIII w. W prezbiterium kościoła wisiał portret fundatora Mykoły Potockiego.
Wnętrze samego kościoła nie posiadało malarstwa, lecz było pomalowane na kolor bladoróżowy i biały. Głównym tematem były tutaj rzeźby.
Wiele elementów zdobniczych kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny powtórzyli Bernard Meretyn i Johann Penzel podczas budowy katedry św. Jury we Lwowie i ratusza w Buczaczu. Ratuszowi stylistycznie bliżej do kościoła w Horodence – w obu budynkach powtarza się kształt wież i poszczególnych detali architektonicznych (kamienne filary, stolarki okienne i drzwiowe, kapitele).
Część rzeźb z horodenkowskiej cerkwi można obecnie oglądać w muzeum Johanna Pinzla we Lwowie (dawny klasztor Klarysek na placu Mytnym) oraz w zbiorach sztuki Zamku Oleskiego.
Ponadto Bawarskie Muzeum Narodowe w Monachium prezentuje dwa botzety – „Św. Józefa” i „Anioł”, które są miniaturowymi modelami przyszłych rzeźb dla kościoła w Horodence, wykonanymi przez samego Pinzela.
Rzeźba Matki Boskiej z białego kamienia
Opis rzeźby
Źródło: https://pinsel-ar.com/sculpture/mariia-z-horodenky/
Postawa głowy rzeźby Najświętszej Maryi Panny jest statyczna, wyraz twarzy spokojny, ręce przyciśnięte do piersi. Autorka wyrzeźbiła suknię i szalik za pomocą rivczaków, bez ostrych krawędzi i geometrycznych płaszczyzn.
Rzeźbiarz nie tworzy zestawień groteskowo wyrzeźbionych nadgarstków i głów, nie podkreśla kobiecej kondycji gwałtownym trzepotaniem draperii, jak robił to Johann Pinzel w kompozycjach plastycznych. Ubrania Marii są prosto wyrzeźbione, jej sylwetka jest nieruchoma.
Otwory na ramionach wskazują na zagubiony metalowy nimb z gwiazdami.
Kolumna, na której stoi rzeźba, wykonana jest w porządku korynckim. Jej kapitel różni się od tych znajdujących się na fasadzie brakiem rocailles. Konstrukcja stylistyczna i kompozycyjna kolumny, proporcje i cechy plastyczne kartusza z herbem Pilawu, małymi nawiasami i rozetami są charakterystyczne dla drugiej połowy XIX wieku. Kolumny brakuje na mapie Von Meega z końca XVIII wieku.
Rezydencja klasztorna
Budynek posiada dwie kondygnacje i jest zbudowany na dwóch poziomach: jedno skrzydło usytuowane jest na tarasie, drugie zaś na wysokim cokole. Budynek jest duży, w kształcie litery U, pod nim znajdują się głębokie i obszerne lochy, z których podziemne korytarze prowadziły do dawnego zamku i kościoła ormiańskiego, które obecnie są zapełnione i niedostępne.
Budynek klasztoru, podobnie jak kościół, wzniesiono w latach pięćdziesiątych XVIII wieku według projektu architekta Bernarda Meretina. Klasztor misyjny został założony w 1754 roku przez hrabiego Mikołaja Potockiego. Ojcowie misjonarze wyświęceni w archidiecezji lwowskiej przybyli tu w 1757 roku. W 1761 r. sejm halicki zatwierdził fundację dla „nowo mianowanych księży misjonarzy z Gorodenki”, a w 1764 r. Mykoła Potocki przekazał dochody ze wsi Potoczyszcza, Horodnica i Słobidka na wsparcie „ich łask księży misjonarzy instytucji Św. Wincentego Pawła w Horodence, na granicy Wołoszczyzny”.